19 marca przypada 115 rocznica urodzin prof. gen. Elżbiety Zawackiej ps “Zo”, jedynej kobiety spośród Cichociemnych, drugiej kobiety-generała w Wojsku Polskim, legendy kurierów w okupowanej Europie.
Jedyna kobieta wśród Cichociemnych
Elżbieta Zawacka była żołnierzem KG ZWZ-AK. To powstaniec warszawski, emisariuszka Komendanta Głównego ZWZ do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie, jedyna kobieta wśród 316 Cichociemnych, więzień okresu stalinowskiego, wybitny andragog, wieloletni społecznik, inicjatorka powstania Fundacji “Archiwum Pomorskie Armii Krajowej” (od marca 2009 r. Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej).
Urodziła się 19 marca 1909 r. w pruskim wówczas Toruniu. Ukończyła studia matematyczne na Uniwersytecie Poznańskim. Przed II wojną światową uczyła w szkołach średnich i jednocześnie działała społecznie jako instruktorka Przysposobienia Wojskowego Kobiet.
W 1939 r. w Katowicach pełniła funkcję komendantki Rejonu Śląskiego PWK. We wrześniu 1939 r. była żołnierzem Kobiecego Batalionu Pomocniczej Służby Wojskowej, walczącym w obronie Lwowa. Od października 1939 r. do końca 1945 r. była żołnierzem “podziemnego wojska”.
Zaprzysiężona do SZP w Warszawie pod pseudonimem “Zelma” organizowała na Śląsku, z członkiń PWK, autonomiczną komórkę kobiecą i pełniła funkcję szefa łączności w Komendzie Podokręgu SZP-ZWZ.
Legendarna kurierka okupowanej Polski “Zo”
Pod koniec 1940 r. została przeniesiona do Warszawy. Jako kurierka KG ZWZ-AK pod pseud. “Zo” stała się prawdziwą legendą kurierów w okupowanej Europie. Była organizatorką szlaków zachodnich KG. W latach 1939-1945, posługując się fałszywymi dokumentami, przekraczała granice ponad sto razy, przenosząc pieniądze, wiadomości i meldunki.
W przerwach między kolejnymi wyprawami uczyła na tajnych kompletach w Liceum im. Narcyzy Żymichowskiej w Warszawie.
W lutym 1943 r. wyruszyła jako emisariuszka Komendanta Głównego AK przez Niemcy, Francję, Andorę, Hiszpanię i Gibraltar do Sztabu Naczelnego Wodza w Londynie. Miała dwa zadania: przekonanie Sztabu Naczelnego wodza o konieczności usprawnienia łączności między Londynem a Warszawą oraz przekazanie żądań gen. S. Roweckiego dotyczących uprawnień służby żołnierzy kobiet.
Z Londynu powróciła 10. września 1943 r. skokiem spadochronowym, dołączając tym samym do grona cichociemnych – elitarnej grupy żołnierzy szkolonych do zadań specjalnych.
Zagrożona w marcu 1944 r. aresztowaniem, przeszła, po kwarantannie, do służby w Szefostwie Wojskowej Służby Kobiet (WSK) KG AK. W ramach WSK uczestniczyła w Powstaniu.
Po kapitulacji powstania odbudowywała, z Krakowa, zerwaną łączność radiową oraz kurierską z Londynem. Została zdemobilizowana, po powrocie przez front z Wiednia, w lutym 1945 r. była czynna przez rok w II konspiracji, służąc w dziale łączności i kolportażu Okręgu Zachodniego Delegatury Sił Zbrojnych, a później w Zrzeszeniu “Wolność i Niezawisłość”.
Ubeckie więzienie
W 1948 r., po 2 latach pracy w odtworzonym Państwowym Urzędzie WFiPW przy Ministerstwie Obrony Narodowej, powróciła do pracy nauczycielskiej ucząc w Łodzi, Toruniu i Olsztynie.
Aresztowana przez UB 5 września 1951 r., przebywała z 10-letnim wyrokiem w więzieniach do 24 lutego 1955. Po wyjściu z więzienia powróciła, wciąż dyskryminowana, do pracy w szkole w Sierpcu i Toruniu.
Po uzyskaniu doktoratu nauk humanistycznych w 1965 r., pracowała jako adiunkt, a po habilitacji (1973 r.) jako docent andragogiki Uniwersytetu Gdańskiego, skąd przeniosła się do rodzinnego Torunia, gdzie do 1978 r. była pracownikiem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Profesorem nauk humanistycznych Elżbieta Zawacka została w 1996 r. na wniosek Rady Wydziału Nauk Historycznych (nie pedagogicznych!). Była współzałożycielką Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej oraz inicjatorką powstania Fundacji “Archiwum Pomorskie AK” w Toruniu.
Elżbieta Zawacka – kobieta generał
W 2006 roku została awansowana na stopień generała brygady przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego.
Elżbieta Zawacka zmarła 10 stycznia 2009 r. w Toruniu, 68 dni przed swoimi setnymi urodzinami. Została pochowana na cmentarzu św. Jerzego w Toruniu z honorami wojskowymi należnymi generałom Wojska Polskiego, a fundacja, którą założyła przyjęła nazwę: Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej.
Ławeczka z jej postacią stoi w rodzinnym Toruniu. Na zdjęciu także klucz-skrytka należący do Marii Wittek, używany przez Elżbietę Zawacką do przenoszenia zmikrofilmowanych raportów KG AK.
Źródło: Wikimedia commons, IPN, Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej.