Mikołaj Kopernik to jedna z najbardziej fascynujących postaci okresu renesansu. Znany głównie jako twórca teorii heliocentrycznej, która dała początek współczesnym poglądom na budowę świata. Twierdzenie Kopernika, że to nie Ziemia stanowi centrum Wszechświata, ale razem z innymi planetami krąży dokoła Słońca, wydaje się dzisiaj oczywiste. Jednak w chwili jego ogłoszenia był to pogląd rewolucyjny, kontrowersyjny. W perspektywie wywarł głęboki wpływ na nauki przyrodnicze i filozofię. W 2023 roku przypada 550 rocznica jego urodzin – w lutym i 480 rocznica jego śmierci – w maju.
Młody Mikołaj Kopernik
Mikołaj Kopernik urodził się 19 lutego 1473 roku w Toruniu. Był najmłodszym z czworga dzieci miejskiego kupca Mikołaja Kopernika i Barbary z domu Watzenrode. Miał 10 lat, gdy ojciec zmarł a osieroconą rodziną zaopiekował się brat matki – Łukasz Watzenrode – przyszły biskup warmiński. To miało wpływ na zawodowe i życiowe wybory Kopernika. Dzięki opiece wuja Mikołaj otrzymał gruntowne wykształcenie.
Studiował na Akademii Krakowskiej w czasach, gdy na uczelni największy rozkwit przeżywała astronomia. Nauczycielem Kopernika był Wojciech z Brudzewa, którego wykładów przyjeżdżała słuchać młodzież z Niemiec, Węgier i Szwecji. Stąd jego zamiłowanie i zainteresowanie astronomią.
Mikołaj Kopernik we Włoszech
Po Krakowie Kopernik studiował we Włoszech prawo i medycynę, a dodatkowo zajmował się matematyką i astronomią. Potem przeniósł się do Bolonii gdzie ukończył studia prawnicze. W 1500 r. odbył praktykę prawniczą w kancelarii papieskiej w Rzymie. W 1501 r. zaczął studia medyczne w Padwie, które sprawy, że uzyskał prawo wykonywania praktyk lekarskich . Z kolei w 1503 r. zdobył w Ferrarze dyplom doktora prawa kanonicznego. Po zdobyciu wszechstronnego wykształcenia Mikołaj Kopernik wrócił na Warmię, gdzie od 1485 r. biskupem był jego wuj Łukasz Watzenrode. W latach 1466 – 1772 Warmia wchodziła w skład Korony Polskiej.
Gdzie Mikołaj Kopernik obserwował niebo?
Dzięki zabiegom Łukasza Watzenrode w 1497 r. Kopernik został przyjęty do kapituły warmińskiej. Pierwsze lata pobytu na Warmii spędził jednak na dworze biskupim w Lidzbarku Warmińskim jako osobisty sekretarz i lekarz Watzenrodego. U boku wuja uczestniczył w życiu politycznym, jeżdżąc na zjazdy stanów Prus Królewskich w Malborku, Elblągu i Toruniu.
W chwilach wolnych od obowiązków przenosił na papier swoje poglądy. W Lidzbarku napisał „Komentarzyk o hipotezach ruchów ciał niebieskich” – pierwszy zarys swojej teorii. Przetłumaczył też – na łacinę – Listy obyczajowe, sielskie i miłosne greckiego moralizatora Teofilakta Symokatty. Zostały one wydane w 1509 r. Wkrótce po tym Kopernik opuścił dwór w Lidzbarku i udał się do Fromborka.
Na naturalnie obronnym wzgórzu wznosi się tam katedra, którą w XV w. otoczono wysokimi murami. Na sąsiednich wzgórzach stanęły domy kanoników – kanonie. W jednym z nich zamieszkał Kopernik.
W ciągu swojego ponad trzydziestoletniego pobytu na Warmii pełnił różne funkcje: był kanclerzem, wizytatorem, przełożonym kasy aprowizacyjnej, administratorem dóbr kapituły, posłem, opiekunem stołu kapituły, przełożonym kasy budowlanej, urzędnikiem do spraw nadzoru nad uzbrojeniem warowni fromborskiej, urzędnikiem odpowiedzialnym za nadzór nad wykonywaniem testamentów. W 1520 r., również jako administrator, organizował obronę Olsztyna przed wojskami krzyżackimi. Sporządził w latach 1510- 1512 mapę Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich przeznaczoną na zjazd rady królewskiej w Poznaniu. Na zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu w 1522 r. wygłosił „Traktat o monecie” zawierający projekt reformy systemu monetarnego w Prusach. Przez cały czas służył kanonikom i biskupowi jako lekarz.
Mimo tak licznych zajęć znajdował czas na obserwacje nieba, obliczenia i pisanie dzieła, które zawierało nowe spojrzenie na budowę świata i zapewniło swojemu autorowi ważne miejsce w historii nauki. Prowadził badania, kiedy tylko miał czas i gdy pozwalała na to aura, która we Fromborku bywa i dziś bardzo zmienna. Nie miał lunety, coś takiego jeszcze wówczas nie istniało. Instrumenty, którymi się posługiwał wykonał z drewna jodłowego, wzorując się na instrumentach antycznych. Najprostszym przyrządem był kwadrant, którym mierzył kątową wysokość Słońca i Księżyca nad horyzontem. Do dokładniejszych pomiarów wysokości Kopernik używał przyrządu zwanego triquetrum, czyli trójkąta paralaktycznego, zaś do obserwacji gwiazd najbardziej skomplikowanego instrumentu – astrolabium (sfery armilarnej). Przyrządy te ustawiał w przylegającym do jego kanonii ogrodzie, na dobrze wypoziomowanej płycie.
“De revolutionibus” (O obrotach)
Swoje główne dzieło “De revolutionibus” (O obrotach) ukończył w 1530 r., ale długo nie mógł się zdecydować na jego wydrukowanie. Teoria mówiąca, że Ziemia jest jedną z krążących wokół Słońca planet, stawiała Kopernika w opozycji wobec astronomów głoszących tradycyjne poglądy ptolemeuszowskie i wobec Kościoła. Mikołaj doskonale zdawał sobie z tego sprawę.
Dopiero przybyły do Fromborka w 1539 r. Jerzy Joachim von Lauchen, zwany Retykiem, namówił Kopernika do wydania dzieła drukiem. Najpierw Retyk wydał w 1540 r. w Gdańsku Narratio prima (Opowiadanie pierwsze), które propagowało teorię heliocentryczną. Rok później opuszczał Prusy, zabierając ze sobą gotowy rękopis De revolutionibus. W całości “De revolutionibus” ukazało się drukiem w 1543 r. w Norymberdze. W tym samym roku Kopernik zmarł we Fromborku. Po jego śmierci dzieło zostało jeszcze dwukrotnie wydane w 1566 r. w Bazylei i w 1616 r. w Amsterdamie. Następnie przez ponad dwieście lat znajdowało się na indeksie ksiąg zakazanych. Kolejne wydania pojawiły się w XIX w. Pierwszy przekład “De revolutionibus” na język polski (wraz z Opowiadaniem pierwszym Retyka) opublikowany został w 1854 r.
Kopernik zmarł w maju 1543 r. (z ustaleń historyków wynika, że między 21 a 24 maja) i spoczął pod posadzką katedry fromborskiej.
Czy Kopernik był Polakiem ?
Trwa o to od lat spór naukowców polskich i niemieckich. Jedni przekonują o jego niemieckich korzeniach, drudzy udowadniają rodowód polski. Pochodzenie wielkiego astronoma naukowcy badają od dziesięcioleci. Studiują dokumenty archiwalne, czytają Jego listy. Najtrafniejszą wydaje się jednak opinia, że nie był ani Niemcem, ani Polakiem, ale poddanym króla polskiego, toruńczykiem – wówczas nie istniało pojęcie narodowości, a duży nacisk kładziono na poddaństwo monarsze oraz miejsce pochodzenia.
Źródło: Frombork.art, Wikimeda Commons, Facebook.